Ολοκαυτώματα του Ρεθύμνου: μια διαγραμμένη μνήμη

Rethemnos live

Ο Αύγουστος για το νομό Ρεθύμνης είναι μήνας σημαδεμένος με τραγικές επετείους. Δεν είναι μόνο ο μήνας της Παναγίας, ούτε μόνο ο μήνας της αύξησης των τουριστών ή ο μήνας που έρχονται στα χωριά μας οι «Σταφυλάδες», οι Κρητικοί των μεγαλουπόλεων (χωριανοί μας) που παραθερίζουν στα χωριά τους. Είναι όλα αυτά, μα και κάτι ακόμη: ο μήνας που, το 1944, τα γερμανικά στρατεύματα Κατοχής έκαψαν τα Ανώγεια στον Ψηλορείτη και τα χωριά Γερακάρι, Καρδάκι, Γουργούθοι, Σμιλές, Βρύσες, Δρυγιές, Άνω Μέρος (Αμαρίου) και Κρύα Βρύση (Αγίου Βασιλείου) στο βουνό που υψώνεται στο κέντρο του Ρεθέμνους και ονομάζεται Κέντρος.

Κάθε χρόνο τέτοιες μέρες (άξια και δίκαια) οι κάτοικοι των μαρτυρικών χωριών και της γύρω περιοχής, με τους αντίστοιχους Δήμους και την παρουσία επισήμων, διοργανώνουν τιμητικές εκδηλώσεις στη μνήμη των τραγικών γεγονότων. Γεγονότων, που προκλήθηκαν από το αδούλωτο φρόνημα του κρητικού λαού, που πάντα προτίμησε να πεθάνει παρά να υποταχτεί σε καταπιεστές και κατακτητές. Τις φωτιές εκείνες τις άναψε το αδίστακτο χέρι του ναζισμού, μα το Φως τους έλαμψε από την ηρωική Φλόγα του Αρκαδίου, που φωτίζει διαχρονικά τον κόσμο και λευτερώνει τις ψυχές μας.

Φέτος, το 2024, κλείνουν από τότε 80 χρόνια! Όταν γεννήθηκα, το 1971, είχαν περάσει μόλις 30 χρόνια από τη Μάχη της Κρήτης και το 1976, που ήμουν 5 χρονών, 30 χρόνια από τα Ολοκαυτώματα των χωριών μας. Η αείμνηστη γιαγιά μου Γαρεφαλλίτσα Φωτάκη, στο Αποδούλου Αμαρίου, με ρίζες από το καμένο Άνω Μέρος και οικογενειακή ενεργό συμμετοχή στην Αντίσταση κατά των Ναζί (όπως πάμπολλοι Κρητικοί), αντί για παραμύθια, μου έλεγε ιστορίες από την Κατοχή, με αντάρτες, Γερμανούς και Εγγλέζους!  Ιστορίες όχι ξένες, ούτε από βιβλία, αλλά από την οικογένειά μας, με πρωταγωνιστές τον παππού μου, τους θείους μου, τους ευρύτερους συγγενείς μας…

Σήμερα, οι μαθητές μας, εδώ στην Κρήτη, δε γνωρίζουν τι είναι η Μάχη της Κρήτης (το έχω ελέγξει αρκετές φορές στις σχολικές τάξεις). Τα ρεθεμνιώτικα Ολοκαυτώματα του ’44 δεν τα έχουν ούτε ακουστά. Ίσως όχι ότι δεν τους λέει ποτέ κανείς  τίποτα – αλλά δεν τους το διδάσκουμε με τρόπο που θ’ ανάψει φωτιά στην καρδιά τους και θα συνεπάρει το νου τους, φυτεύοντας μέσα τους τούς ευλογημένους σπόρους της φιλοπατρίας, της αυτοθυσίας και του αγώνα για την ελευθερία!

Μήπως είμαι «φασίστας» που τα γράφω αυτά; Μήπως είμαι «φασίστας» που λυπάμαι διότι το ελληνικό κράτος δεν ανάβει στις ψυχές των ανθρώπων, από τη μαθητική τους ηλικία, τη φλόγα της μνήμης των αγώνων κατά του φασισμού και του ναζισμού; Εσείς θα το κρίνετε.

Γενικότητες εναντίον του φασισμού από πολιτικά χείλη ξεστομίζονται συχνά, με ύφος πομπώδες και συνήθως παραπλανητικό: ότι φασισμός δήθεν είναι η φιλοπατρία και η πίστη στις αξίες του ορθόδοξου πολιτισμού μας, έστω κι αν καθόλου δεν συνδέονται με βία και τυραννία (μάλιστα, ελευθερώνουν από τη βία και την τυραννία!). Δήθεν αντιφασιστικές δράσεις πραγματοποιούνται, αλλά με στόχο την επιβολή της βίας και της τυραννίας από πλευράς των υποτιθέμενων «αντιφασιστών» και «αντιεξουσιαστών»…

Όμως τις ελληνικές κυβερνήσεις (το «ελληνικές», με θλίψη, μάλλον εντός εισαγωγικών) δεν τις ενδιαφέρει η τόνωση της ιστορικής μνήμης, που μπορεί να διδάξει τους λαούς «πώς οι δούλοι γίνονται ελεύθεροι» (*). Τις ενδιαφέρει η λήθη, η λησμονιά του ιστορικού παρελθόντος, ώστε ο λαός, που κυβερνούν με εντολές ξένων, να κρατάει σκυφτό το κεφάλι, να ντρέπεται για τον εαυτό του και να φοβάται να πεθάνει για τα ιδανικά του – έχουμε «νέα ιδανικά» και «νέα φιλοπατρία», όπως είπε χωρίς ντροπή η τ. υφυπουργός Παιδείας Δόμνα Μιχαηλίδου σε ερώτηση του προέδρου της ΝΙΚΗΣ Δ. Νατσιού, αν προτίθεται το υπουργείο να επαναφέρει την έπαρση της ελληνικής σημαίας και τον εθνικό ύμνο στα σχολεία.

Μόνιμο αίτημα εκείνων που ενδιαφέρονται για τον τόπο τους η εισαγωγή του μαθήματος της τοπικής ιστορίας σε κάθε νομό και γεωγραφικό διαμέρισμα της πατρίδας μας! Το είχαν γράψει οι Τοπικές Κοινότητες της ΝΙΚΗΣ στην Κρήτη με αφορμή την επέτειο της Μάχης της Κρήτης τον περασμένο Μάιο (βλ. «Η ΝΙΚΗ της Κρήτης για την Επέτειο της Μάχης της Κρήτης» στον τύπο). Το επαναλαμβάνουμε τώρα. Δυστυχώς δεν πρόκειται να συμβεί. Ο μόνος τρόπος να συμβεί (αυτό και όλα τ’ άλλα που χρειάζεται η ζωή μας για ν’ αναντρανίσει), ε, ξέρετε ποιος είναι, δε χρειάζεται να το ξαναγράψω! Θάρρος χρειάζεται, το θάρρος των εθνομαρτύρων του 1944, του 1974 (Κύπρος) και όλων των ηρωικών στιγμών της ιστορίας μας.

(*) Η φράση «πώς οι δούλοι γίνονται ελεύθεροι» είναι στίχος από το επίγραμμα στη βάση του ανδριάντα του Θ. Κολοκοτρώνη στην οδό Σταδίου, στην Αθήνα.

Θεόδωρος Ι. Ρηγινιώτης
Θεολόγος
Πολιτευτής της ΝΙΚΗΣ στο Ρέθυμνο

Υπεύθυνος της Θεματικής Ομάδας Πολιτισμού της ΝΙΚΗΣ

Ναζιστικές θηριωδίες: Το ολοκαύτωμα των χωριών του Κέδρους (22.8.1944)

 

Newsbreak

22 Αυγούστου 1944… Το δολοφονικό σχέδιο των Ναζί τίθεται σε εφαρμογή στο νομό Ρεθύμνου, ο οποίος πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος. Τα χωριά του Κέδρους, ή Κέντρους (Γερακάρι, Καρδάκι, Γουργούθοι, Σμιλές, Βρύσες, Δρυγιές, Άνω Μέρος Αμαρίου και Κρύα Βρύση Αγίου Βασιλείου) δεν θα ήταν ποτέ ξανά ίδια…

Τα γερμανικά στρατεύματα είχαν εντολές να λεηλατήσουν και να εκτελέσουν μεγάλο αριθμό από τον άρρενα «ενεργό» πληθυσμό των χωριών. Ο συνολικός τραγικός απολογισμός της γερμανικής θηριωδίας στα χωριά του Ρεθύμνου ήταν 164 εκτελεσθέντες πατριώτες και ανυπολόγιστες υλικές και ψυχικές καταστροφές…

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΕΚΘΕΣΗΣ (1945) ΝΙΚΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ Για τις ωμότητες των Γερμανών στην Κρήτη (χωριά του Κέντρους):

Την 22/8 ηκολούθησεν η φοβερά τραγωδία των 7 χωρίων του Αμαρίου του ΓΕΡΑΚΑΡΗΣ, ΓΟΥΡΓΟΥΘΟΙ, ΚΑΡΔΑΚΙ, ΒΡΥΣΕΣ, ΑΝΩ ΜΕΡΟΣ, ΣΜΙΛΕΣ, ΔΡΥΓΙΕΣ, ως και του νοτιώτερον κειμένου ΚΡΥΑ ΒΡΥΣΗ.

Την πρωίαν της ημέρας αυτής τα χωρία του Αμαρίου ευρέθησαν κυκλωμένα υπό γερμανικών αποσπασμάτων, ενώ οι άνδρες όλοι ανυποψίαστοι εκοιμώντο εντός των οικιών των. Εισελθόντες εις τον ΓΕΡΑΚΑΡΗ οι Γερμανοί συνεκέντρωσαν όλους τους κατοίκους εις την οικίαν του Ν. Τζωρτζάκη. Δύο νέοι, Εμμ. Κ. Γιαννακουδάκης και ο Ευστρ. Εμμ. Στρατιδάκης, επιχειρήσαντες να δραπετεύσουν, εφονεύθησαν επί τόπου προ των άλλων συγχωριανών των.

Επειδή αι γυναίκες εθρήνουν, οι Γερμανοί έστρεψαν εναντίον των τα πολυβόλα και τας διέταξαν να σιωπήσουν επί ποινή αμέσου τυφεκισμού. Κατόπιν ανεκοίνωσαν ότι το χωρίον, όπως και τα γειτονικά, θα τιμωρηθή, διότι κατά την διέλευσιν εκείθεν του ανταρτικού αποσπάσματος του απαγαγόντος των αιχμαλωτισθέντα στρατηγόν Κράιπε, δεν έσπευσαν να ειδοποιήσουν σχετικώς τας γερμανικός αρχάς. Έπειτα διέταξαν τα γυναικόπαιδα να πάρουν ότι ηδύναντο μεθ’ εαυτών, διότι θα έκαμνον ένα ταξίδι 40 χιλιομέτρων. Επετράπη εις κάθε οικογένεια να συμπαραλάβη και εν κατοικίδιον ζώον. 

Το τέχνασμα των Γερμανών ήτο να προτρέπουν τας γυναίκας να εξαγάγουν τα πολυτιμότερα πράγματα των, και να τα συγκεντρώσουν εις ορισμένα μέρη, δήθεν δια να σωθούν εκ της καταστροφής, πραγματικώς όμως δια να ευκολυνθή η σύλησίς των επανελήφθη και εδώ, όπως και εις τους Γουργούθους και το Άνω Μέρος. Ακολούθως αφού εξήλεγξαν την ταυτότητα των ανδρών, τους ηνάγκασαν να καθήσουν στραυροπόδι επί κατηφορικού εδάφους με τα νώτα προς την κατωφέρειαν μόνον και μόνον διά να τους βασανίσουν. Τέλος, αφού εξεχώρισαν τους γέροντας, υποχρεωθέντας ν’ ακολουθήσουν τας γυναίκας, εκράτησαν 36 άνδρας προς εκτέλεσιν, τους δε λοιπούς, 75 περίπου μετά 50 παρθένων οδήγησαν εις το Ρέθυμνον όπου τους εφυλάκισαν επί τρεις εβδομάδας.

Μετά την απομάκρυνσιν του αμάχου πληθυσμού, δισκορπισθέντος εις διάφορα χωρία, ήρχισεν η εκτέλεσις των 36, αγομένων ανά δυο εντός οικίας το πολυβόλον είχε στηθεί προ της εξωτερικής θύρας του εμπρόσθιου δωματίου, ενώ οι μελλοθάνατοι ετοποθετούντο εις το όπισθεν μέρος αυτού, προ θύρας αγούσης εις δεύτερον δωμάτιον μεθ’ εκάστην εκτέλεσιν οι νεκροί εσύροντο και ερίπτοντο εις το όπισθεν δωμάτιον δια να επακολούθηση νέον ζεύγος. 

Μετά τον φόνον των 36, έρριψαν βενζίνην και έκαυσαν την οικίαν μετά των πτωμάτων. Επηκολούθησε γενική λεηλασία, επί 8 ημέρας 13 αυτοκίνητα μετέφερον την λείαν, ενδύματα, κλινοσκεπάσματα, κεραμίδια, ζώα κ.τ.λ. Μετά την λεηλασία εκάστη οικία εκαίετο κι ανετινάσσετο δια δυναμίτιδος. Το σχολείον ανετινάχθη επίσης εκ θεμελίων, ομοίως αι 4 εκκλησίαι του χωρίου και αι 4 κρήναι. Εκ των 177 οικίων του Γερακάρη δεν απέμεινε ούτε μία ορθή. Της εκκλησίας της Παναγίας τα ερείπια οι Γερμανοί εφρόντισαν να τα μεταβάλουν εις κοπρώνα.

Παραλλήλως εφονεύοντο και όσοι ευρίσκοντο καθ’ οδόν και εις τους αγρούς. Εν συνόλω το χωρίον αριθμεί 53 τυφεκισθέντας, συμπεριλαμβανομένων και των εις Γουργούθους εκτελεσθέντων, συνοικισμόν ανήκοντα εις την κοινότητα του Γερακάρη, ως και των εις Καρδάκι προς συμπλήρωσιν του ορισθέντος αριθμού θυμάτων.

Εις τους εκτελεσθέντος συγκαταλέγονται και 2 γυναίκες η 60ντούτις Ευαγγ. Γιαννακουδάκη, μήτηρ του ετέρου των δύο πρώτων τυφεκισθέντων νέων (Ίδε ανωτ.) τυφλή και κωφή, εκτελεσθείσα εντός τη οικίας της, διότι μη ακούσασα την διαταγήν δεν είχεν εξέλθει μετά των άλλων κατοίκων και η Χαρ. Ι. Ταταράκη, άνω των 90 ετών, μη δυναμένη να μετακινηθή, επίσης εντός της οικίας της. Εφονεύθη και ο 80ντούτης Στ. Κοκόνας εντός της οικίας του και ο ανάπηρος του 1922 Ευαγγ. Ι. Μανιουδάκης εντός του καταστήματος του.

Το μέγεθος της συμφοράς της πληξάσης το χωρίο θα καταλάβει κάπως οπωσδήποτε πότε ακούων εν μόνον χαράκτηριστικόν παράδειγμα αφανισμού οικογενείας η Ελένη Αστρινού Αγγελάκη πενθεί φονευθέντος τον σύζυγόν της, δύο τέκνα, δύο αδελφούς, πέντε πρώτους ανεψιούς, τεσσάρας πρώτους εξαδέλφους και επτά δεύτερους ανεψιούς.

Συγκλονιστική (κατ' εμέ) φωτογραφία, από εδώ

Εικόνες φρίκης

Οι ναζί από την αγέρωχη συμπεριφορά των μελλοθάνατων στο Κέντρος ξαφνιάστηκαν και τρομοκρατήθηκαν. Έσπευσαν να τους «τσελεκώσουν» και να τους εκτελέσουν με ταχυβόλα όπλα. Πολλοί δεν απαλλάχτηκαν με χαριστική βολή της επιθανάτιας αγωνίας! Μετά έλουσαν τα πτώματα με εύφλεκτες ύλες, έβαλαν φωτιά και ανατίναξαν τα κτίσματα που χρησιμοποιήθηκαν ομαδικοί τάφοι. Από τις ανατινάξεις αλλού ο ενταφιασμός έφτασε και μέχρι εξαφανισμού των πτωμάτων (Άνω Μέρος, Κρύα Βρύση). 

Στο Γερακάρι, Καρδάκι και Βρύσες, ήθελε μεγάλη δύναμη να αντικρίσει κανένας κατάματα το φρικιαστικό θέαμα. Χέρια δεμένα, ζευγαρωμένα στο θάνατο, κεφάλια κομμένα μ’ ανοιχτά μάτια, δαγκωμένες τις γλώσσες, μ΄ αποτυπωμένη τη φρίκη των τελευταίων στιγμών στα καταματωμένα πρόσωπα. Ο ενταφιασμός ολοκληρώθηκε αμέσως μετά το φεύγα των φονιάδων (29-8-1944). Με τη συνοδεία σκηνών αλλοφροσύνης. Και τι δεν έβλεπες! Τζαγκουρνομαδήματα χαροκαμένων μανάδων, αγκαλιάσματα ακέφαλων πτωμάτων, φιλήματα σπασμένων κεφαλών, μα δεν αντέχω άλλο και σταματώ τις οδυνηρές αναμνήσεις.

Σε σας που δε γνωρίσατε τους αδελφούς και τους πατεράδες μας, που αναπαύουνται στους γαλήνιους και ένδοξους τάφους τους, κάτω από τη σκιά των πιο ψηλών βουνών, σας τους φέρνω στο νου. Όλοι τους μικροί-μεγάλοι κυπαρισσόκορμοι, ρωμαλέοι, πρόσχαροι και γενναίοι. Μ’ ένα πολιτισμένο και γλυκό χαρακτήρα, πούκανε τη φιλία τους πολύτιμο απόκτημα. Εκτός από τις πολεμικές ικανότητες τους και την κλίση τους σε κάθε είδους πατριωτική δράση, τα φιλόξενα αισθήματα τους, η καλοσύνη τους, η επιδεξιότητα στο χορό και στο τραγούδι, ο αυθορμητισμός στο γέλιο και η ζωντάνια τους στο καθετί, έκανε για μας που τους γνωρίζαμε το θάνατο τους διπλά τραγικό.

ΣΠΥΡΟΣ ΜΑΡΝΙΕΡΟΣ: Ολοκαυτώματα των χωριών του Κέντρους

Μια εκπομπή σταθμός για τα Ολοκαυτώματα στα χωριά του Κέντρους από τον βασικό ερευνητή τους Σπύρο Μαρνιέρο (†). Η εκπομπή γυρίστηκε το 1995 με δημοσιογράφο και τεχνικό συνεργείο από την τηλεόραση CRETA υπό την εποπτεία και γενική επιμέλεια του Σπύρου Μαρνιέρου. Με στοιχεία από: dmko.gr, ert.gr – βίντεο από: ΕΥΑ ΛΑΔΙΑ.

 

Απόσπασμα από το άρθρο της Εύας Λαδιά Σπύρος Μαρνιέρος: Ο συγγραφέας των Ολοκαυτωμάτων του Κέντρους

Αυτό που βασικά χαρακτήριζε το Σπύρο Μαρνιέρο ήταν ένα πάθος για τα γεγονότα στο Κέντρος.

Θυμάμαι μια μέρα στην εφημερίδα που έτυχε να συναντηθεί με τον Χαράλαμπο Κοκονά. Ήταν πάλι κοντά στο μνημόσυνο της 22 Αυγούστου. Την ώρα που μπήκε ο Σπύρος ο επισκέπτης μας διηγιόταν το τραγικό γεγονός κι ένα βουβό κλάμα τον συγκλόνιζε.

Μπήκε ο Σπύρος, χαιρέτισε κι όταν έφυγε ο συγχωριανός του μου είπε με τον χαρακτηριστικό ξερόβηχα να τον διακόπτει κατά διαστήματα:

– Είναι νωπά τα τραύματα κι ας έχουν περάσει χρόνια. Η μάνα μου αισθάνεται ότι δεν έχει περάσει ούτε μέρα.

Μια μέρα του μίλησα για τα πρακτικά μιας δίκης δοσίλογου που είχα εντοπίσει.

– Σ’ αρέσει πραγματικά ν’ ασχολείσαι; με ρώτησε.

Κατάλαβε από το βλέμμα μου την απάντηση. Τότε άκου με προσεκτικά συνέχισε.

Ξεκίνησε να μου δίνει οδηγίες. Πως αναζητάμε την πηγή, πως διασταυρώνουμε στοιχεία, πως κάνουμε συγκρίσεις και πως δεν πρέπει ποτέ να καταλήγουμε σε συμπεράσματα χωρίς ένα «ίσως» ή «θα πρέπει»…

– Και με τους δοσίλογους; Ρώτησα.

– Δεν θα μάθουμε ποτέ την αλήθεια, μου είπε προσθέτοντας προφητικά:

– Όταν κανένας δεν θα αναρωτιέται πια, σιγά σιγά θα εκλείψει κάθε ενοχοποιητικό στοιχείο. Οι περισσότεροι δοσίλογοι έπεσαν στα μαλακά. Μην το ψάχνεις.

Ραπ προσευχή προς την Παναγία: John Wu (Mastermind) - JAMSTER (Σεραφείμ)

Για το Γιάννο Wu (Mastermind) δες εδώ και για το Jamster εδώ! Επίσης, αν θέλεις, το άρθρο Δεκαπενταύγουστος: εποχή ανεφοδιασμού και εξοπλισμού. Καλή ανάγνωση - καλή ακρόαση.

Να θυμάσαι το δρόμο του γυρισμού (για ώρα ανάγκης)…

Θεόδωρος Ι. Ρηγινιώτης

ΕΥΧΗ - Πέρα από το άτομο

Αισθάνεσαι τυχερός, αδελφέ μου, που ζεις στον 21ο αιώνα, όπου με τη βοήθεια της τεχνολογίας ανοίγονται άπειρες δυνατότητες και ακόμη και οι φαντασιώσεις μπορούν να γίνουν πραγματικότητα;

· Που μπορείς ν’ αγοράσεις τα πάντα από το Ίντερνετ, ακόμη και από μακρινές χώρες, σε συμφέρουσες τιμές, πατώντας μόνο τα πλήκτρα του κινητού σου, χωρίς να χρειάζεσαι ποτέ τα «επαρχιώτικα» καταστήματα του τόπου κατοικίας σου;

· Που μπορείς να κάνεις ό,τι θέλεις, με όποιον θέλεις, από όποια ηλικία θέλεις, χωρίς να δίνεις λογαριασμό σε κανέναν, παρά μόνο στον εαυτό σου, αφού έχουν σπάσει τα ταμπού της ξεπερασμένης ηθικής και των κανόνων συμπεριφοράς των παππούδων σου;

· Που ο εαυτός σου «είναι ό,τι πολυτιμότερο έχεις» (όπως έλεγε μια διαφήμιση) και δε χρειάζεται ν’ ακούς πως «έχεις υποχρέωση» στους γονείς σου, στην «οικογένειά σου», στην κοινωνία, «στην πατρίδα», στο Θεό ή σε οποιονδήποτε άλλο που πιθανόν σου είναι παντελώς αδιάφορος;

· Που δεν έχουμε πια συζύγους, αλλά «συντρόφους», και δεν είσαι υποχρεωμένος να κοιμάσαι όλη σου τη ζωή με έναν άνθρωπο, αλλά μπορείς να μοιραστείς το κρεβάτι σου με εκατοντάδες, και των δύο φύλων, χωρίς να νιώθεις υποχρεωμένος να κάνεις οικογένεια και χωρίς καμία δέσμευση;

· Που είσαι διαρκώς συνδεδεμένος στο TikTok, το Messenger και τα άλλα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και μπορείς να αλληλεπιδράς με ανθρώπους της γενιάς σου από κάθε γωνιά αυτού του πλανήτη;

· Που νέοι, μικρότεροι από είκοσι πέντε ετών, μπορούν να γίνουν πολυεκατομμυριούχοι επειδή είναι σαΐνια στην πληροφορική, χωρίς να χρειάζονται κόπο δεκαετιών και τη συγκέντρωση πείρας και σοφίας;

· Που ζώα και άνθρωποι απολαμβάνουν περίπου τα ίδια δικαιώματα, ή μάλλον τα κατοικίδια έχουν περισσότερα δικαιώματα από χιλιάδες ανθρώπους, επειδή οι άνθρωποι αυτοί είναι έμβρυα και άρα οι μητέρες τους «έχουν κάθε δικαίωμα» να μην τους επιτρέψουν να γεννηθούν ζωντανοί, αν οι ίδιες δεν το θελήσουν;

· Που έχεις στη διάθεσή σου την πολυπόθητη τεχνητή νοημοσύνη (το όνειρο γενεών και γενεών) και μπορείς, από το να επικοινωνείς μαζί της, σαν με έναν φίλο, μέχρι να την έχεις δούλο (συγγνώμη: βοηθό) για να σε βοηθάει σε κάθε ανάγκη σου;

· Που έχεις αφθονία τροφής, έστω και μεταλλαγμένης, και μπορείς και να επιλέξεις από νοστιμότατες λιχουδιές μέχρι υγιεινά χορτοφαγικά γεύματα;

· Που σε λίγο θα τα έχεις όλα σε μια κάρτα, ηλεκτρονικό πορτοφόλι, ηλεκτρονική ταυτότητα και διαβατήριο, ηλεκτρονικό δίπλωμα οδήγησης, και αργότερα πιθανόν σε κάποιο τσιπάκι εμφυτευμένο στο σώμα σου;

«Γιατί, βλέπετε, το πεπρωμένο του είδους μας είναι κάποια στιγμή να ενωθεί με τη μηχανή ή να γίνει το ίδιο μηχανή. Ανυπομονώ» (Κώστας Γιαννακίδης, Τα ΝΕΑ, 7-6-2023 – από το άρθρο του μητροπολίτη Ναυπάκτου Ιερόθεου «Το δαγκωμένο μήλο της Apple»).

«Η Neuralink του Έλον Μασκ θα δοκιμάσει εγκεφαλικά εμφυτεύματα σε ανθρώπους, τα οποία πιθανόν θα τους συνδέουν, μέσω της σκέψης, με τεχνητή νοημοσύνη. (…) Η Neuralink σχεδιάζει διεπαφή που θα εμφυτεύεται στον ανθρώπινο εγκέφαλο ώστε να επιτρέπει επικοινωνία με υπολογιστές μέσω της σκέψης. Αναμένεται πάνω απ’ όλα να βοηθήσει παράλυτους, ή πάσχοντες από νευρολογικές παθήσεις. Για τον κ. Μασκ, ο οποίος ίδρυσε τη Neuralink το 2016, το τσιπ που θα εμφυτεύεται σε ανθρώπους ίσως επιτρέψει στην ανθρωπότητα να επιτύχει “συμβίωση με την τεχνητή νοημοσύνη”, όπως το έθεσε το 2020 σε εκδήλωση της εταιρείας. Ο δισεκατομμυριούχος φοβάται πως η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) θα ξεπεράσει τον άνθρωπο, θα πάρει τον έλεγχο μια μέρα» (in.gr, 26 Μαΐου 2023).

Αν όμως κάτι πάει στραβά…

Απλώς, αν όλα αυτά πάψουν να σε κάνουν χαρούμενο ή να δίνουν νόημα στη ζωή σου, αν θέλεις θυμήσου κάτι που θα γράψουμε παρακάτω.

Αν νιώσεις δυστυχισμένος ή άδειος, ότι η ζωή είναι μάταιη, ότι δεν έχεις πραγματικά δικούς σου ανθρώπους ή ότι και οι δικοί σου άνθρωποι (οικογένεια ή φίλοι) βρίσκονται στην ίδια κατάσταση.

Αν νιώσεις ασήμαντος μπροστά σε ένα σύστημα Εταιριών ή Κυβερνήσεων που σε υποτιμά, σε ταπεινώνει, σε εξαπατά και σε εκμεταλλεύεται.

Αν συνειδητοποιήσεις ότι είσαι εξαρτημένος, εξουθενωμένος και ανίσχυρος, ότι σε έχουν μετατρέψει σε αριθμό, ότι σου έχουν υποβάλει ψεύτικες ανάγκες και επιθυμίες, για να σε έχουν του χεριού τους.

Αν αντιληφθείς ότι εξαπατούν, ταπεινώνουν και εκμεταλλεύονται, αν όχι εσένα, πάντως κάποιους άλλους ή ίσως και ολόκληρους λαούς ή σύσσωμη την ανθρωπότητα.

Αν αντιληφθείς ότι η ζωή κρύβει θανάσιμους κινδύνους, από τους οποίους είσαι αδύναμος να διαφύγεις και κανείς δεν ενδιαφέρεται να προστατεύσει εσένα και όσους αγαπάς.

Αν νιώσεις ότι ακόμη και η μοντέρνα Ιατρική κρύβει μια απάτη, επειδή δεν προσφέρεται σε όσους την έχουν ανάγκη, αλλά σε όσους έχουν να πληρώσουν, ενώ οι υπόλοιποι, στις χώρες του τρίτου κόσμου, χρειάζονται τους Γιατρούς Χωρίς Σύνορα ή τους αγώνες των Ιεραποστόλων για να έχουν στοιχειώδη περίθαλψη, παιδεία, διατροφή και ύδρευση, ακόμη και στον 21ο αιώνα!

Αν τέλος πάντων κάτι δεν πάει καλά και θεωρήσεις ότι τα πλεονεκτήματα της εποχής μας δεν είναι αυτό που φαίνεται…

Σε παρακαλώ να θυμάσαι το δρόμο του γυρισμού.

Του γυρισμού σε κάτι, που είχαν οι παππούδες και οι γιαγιάδες σου και τους βοήθησε να επιβιώσουν (και να προκόψουν) επί αιώνες, χωρίς ηλεκτρονική τεχνολογία, χωρίς σύγχρονη επιστήμη, χωρίς πολλά χρήματα, χωρίς πολυκαταστήματα, ακόμη και χωρίς τη μοντέρνα ιατρική (που, εξαιτίας της έλλειψής της, πολλοί πέθαιναν από αρρώστιες που σήμερα θεραπεύονται – όμως εξακολουθούν να μη θεραπεύονται στις χώρες του τρίτου κόσμου, ενώ και στις δικές μας, προνομιούχες κοινωνίες έχουν προκύψει νέα προβλήματα). Πολλές φορές και χωρίς ειρήνη και ελευθερία!

Αυτό το «κάτι» ήταν μια σειρά από όπλα: η πίστη, η ανθρωπιά, το δέσιμο με την οικογένειά τους και κατ’ επέκτασιν με τους φίλους τους (πραγματικούς φίλους, με προσωπική επαφή, όχι απρόσωπους ηλεκτρονικούς «φίλους») και η πραγματική παλικαριά.

Θα καταλάβεις τι είναι αυτά, αν ανοίξεις μάτια και αφτιά, παρακολουθήσεις, ρωτήσεις και, όπου χρειάζεται, διαβάσεις, ώστε να γνωρίσεις ορισμένες πτυχές της ζωής τους και κάποιες ιδιαίτερες ομάδες ανθρώπων.

Να γνωρίσεις το δέσιμο των απλών ανθρώπων της παλαιότερης γενιάς (των πολλών παλαιότερων γενεών) μεταξύ τους, το πώς εργάζονταν, πόσο μοχθούσαν, πώς έλυναν πρακτικά προβλήματα (κατασκευαστικά π.χ.), πώς έπαιζαν, πώς τραγουδούσαν, πώς τρέφονταν (και πώς παρήγαγαν την τροφή τους και κατασκεύαζαν τα περισσότερα από όσα χρειάζονταν), πώς ερωτεύονταν, πώς παντρεύονταν, πώς γεννούσαν, πώς μεγάλωναν τα παιδιά τους, πώς τα βοηθούσαν στη ζωή, στην εργασία, στη δημιουργία της δικής τους οικογένειας, πώς πολεμούσαν, πώς πέθαιναν, πώς θρηνούσαν τους νεκρούς τους, πώς κηδεύονταν!

Αυτοί οι άνθρωποι είναι οι γονείς σου, οι παππούδες και οι γιαγιάδες σου, οι θείοι και οι θείες σου, οι άνθρωποι του χωριού σου ή της γειτονιάς σου, απ’ όπου κι αν κατάγεσαι, όπου κι αν μένεις. Είναι οι δικοί σου άνθρωποι, οι ρίζες σου. Και κρύβουν θησαυρούς.

Θα βρεις και στιγμές βαρβαρότητας, μικροψυχίας και κακίας, προκαταλήψεων, δεισιδαιμονιών και σφαλμάτων (που επίτρεψέ μου να σου πω ότι και σήμερα υπάρχουν αντίστοιχα), μα σε βεβαιώνω πως θα αντικρίσεις και στιγμές ψυχικού μεγαλείου, σοφίας, ευφυΐας, γενναιότητας για ασταμάτητες προσπάθειες και αγώνες μέσα σε ανυπέρβλητες αντιξοότητες, που θα σε εκπλήξουν.

Δε χρειαζόταν να γίνουν «μετάνθρωποι». Ήταν υπεραρκετό να είναι άνθρωποι (γι’ αυτό και η ανθρωπιά εθεωρείτο ύψιστη αξία). Αν κάποιος «πάψει να είναι άνθρωπος» (έστω κι αν αυτό γίνει με δόλωμα την τεχνολογική «ενίσχυσή του»), κινδυνεύει να αποκτηνωθεί.

Αξίζει επίσης να γνωρίσεις τους αγίους, άντρες και γυναίκες, τόσο εκείνους που έζησαν σε παλιές εποχές όσο και αυτούς που έζησαν στα τέλη του 20ού αιώνα, μα και σήμερα. Σίγουρα ανήκουν σε έναν άλλο πολιτισμό, μα είναι ένας πολιτισμός που παίρνει τον άνθρωπο από τις λάσπες και τον κάνει άγγελο (όχι με μαγικό τρόπο, αλλά με μεγάλο αγώνα ενάντια στις αρνητικές πλευρές του εαυτού του).

Ένας πολιτισμός που υποστηρίζει πως ο κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός και αξίζει τόσο πολύ (όποιος κι αν είναι, όπως κι αν ζει, ό,τι κι αν έχει κάνει ή εξακολουθεί να κάνει), ώστε ο ίδιος ο Θεός έγινε άνθρωπος και άφησε τους κακούς ανθρώπους της εποχής εκείνης να Τον ταπεινώσουν, να Τον βασανίσουν και να Τον σταυρώσουν, για να βοηθήσει αυτόν τον κάθε άνθρωπο – εσένα, εμένα, όλους τους ανθρώπους που γνωρίζεις κι εκείνους που δε γνωρίζεις – να ενωθεί μαζί Του και να γίνει άγιος και να ενωθεί και με όλους τους άλλους ανθρώπους σε μια κοινωνία αγάπης. Και πολλοί πέτυχαν αυτή την ενότητα, οι κυριότεροι από τους οποίους είναι εκείνοι που ονομάζουμε «αγίους».

Να ξέρεις, αδελφέ μου, αδελφή μου, ότι όλα όσα περιλαμβάνει η πνευματική ζωή του χριστιανού (που είναι η καρδιά του δικού μας πολιτισμού), δεν είναι δεισιδαιμονίες, αλλά αποσκοπούν να βοηθήσουν εμάς να πετύχουμε αυτή την ενότητα – όχι μόνο ενότητα με τον συνάνθρωπο, αλλά και με το Θεό. Τέτοια στοιχεία είναι η προσευχή, η νηστεία, η εξομολόγηση, η συμμετοχή στη θεία λειτουργία και τη θεία κοινωνία, αλλά και το θυμιατό, το καντήλι, τα εικονίσματα, το σημείο του σταυρού… Αυτά, τα οποία στήριξαν και στηρίζουν τους πατέρες μας και τους αδελφούς μας σε πόλεμο και ειρήνη.

Αξίζει επίσης να γνωρίσεις τους ήρωες της πατρίδας σου και του λαού σου (άντρες και γυναίκες), για να καταλάβεις τι σημαίνει αγώνας για την ελευθερία και την αξιοπρέπεια. Τους επαναστάτες κατά των Τούρκων, κατά των Ναζί, κατά των δικτατόρων και των τυράννων κάθε μορφής και κάθε εποχής. Οι ήρωες είχαν και αδυναμίες, αλλά και στιγμές μεγαλείου. Μάθε, αν θέλεις, λεπτομέρειες για τη Μπουμπουλίνα, τη Μαντώ Μαυρογένους, το Μάρκο Μπότσαρη, τον Καραϊσκάκη, τον Κολοκοτρώνη, το Μακρυγιάννη, το Δασκαλογιάννη και ένα σωρό άλλους, και θ’ ανοίξει μπροστά στα μάτια σου ένας άλλος κόσμος.

Ο σύγχρονος άνθρωπος – εσύ, εγώ – πάρα πολλές φορές αναζητά τη διαφυγή σε κόσμους άλλων εποχών και πολιτισμών, μέσα από κινηματογραφικές ταινίες ή τηλεοπτικές σειρές ή και κόμικς και παιχνίδια υπολογιστών, που παρουσιάζουν κόσμους του παρελθόντος ή ενός «εναλλακτικού» παρελθόντος: επικές περιπέτειες σε φανταστικές χώρες, με φανταστικούς ήρωες, που δίνουν φανταστικές μάχες. Όμως να ξέρεις, σε παρακαλώ, πως έχουν υπάρξει και υπάρχουν και πραγματικοί ήρωες, σε πραγματικές χώρες, που έχουν δώσει πραγματικές μάχες – και σίγουρα κάποιοι από αυτούς ήταν συμπατριώτες σου, πιθανόν μάλιστα και συγγενείς σου.

Σήμερα εξάλλου πολλοί άνθρωποι σε όλο τον κόσμο έχουν ανακαλύψει τη σοφία των παλιών πολιτισμών και παραδόσεων: ταξιδεύουν στο Θιβέτ, μελετούν τις αξίες των Ιθαγενών της Αμερικής, αναζητούν την αυτογνωσία, την ειρήνη, το δέσιμο με τη φύση μέσα από τους λεγόμενους «προτεχνολογικούς» και «προβιομηχανικούς» πολιτισμούς, χωρίς να τους υποτιμούν διόλου που δεν είχαν κομπιούτερ και μικροτσίπ. Λοιπόν, έναν τέτοιο πολιτισμό έχουμε κι εμείς, εδώ στον τόπο μας, πολιτισμό σοφίας, σχέσεων, αγώνων και ανθρωπιάς. Και ηθικής / πνευματικής τελειοποίησης, η οποία αρχίζει από εδώ και επεκτείνεται στην αιωνιότητα.

Ο πολιτισμός μας, πολιτισμός της επιστροφής

Ο πολιτισμός μας είναι πολιτισμός ριψοκίνδυνων ταξιδιών, αλλά και τονισμού της αξίας της επιστροφής.

Δύο εμβληματικά κείμενα, από τα σημαντικότερα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, που μιλάνε για την αξία της επιστροφής και προέρχονται από δύο διαφορετικές περιόδους του πολιτισμού μας, είναι η Παραβολή του Ασώτου, που διηγήθηκε ο Ιησούς Χριστός (κατά Λουκάν ευαγγέλιο, κεφ. 15), και η Οδύσσεια του Ομήρου.

Στην Παραβολή του Ασώτου, ο Πατέρας (που συμβολίζει το Θεό) δεν εμποδίζει το γιο του να φύγει μακριά του, αλλά πάντα τον περιμένει με ανοιχτή την αγκαλιά. Αυτό είναι και το πνεύμα του δικού μας άρθρου: ξέρω πως δεν θα σε σταματήσω από το να κάνεις ό,τι θέλεις, αλλά πολλά από αυτά που θέλεις – ή νομίζεις πως θέλεις – είναι καταστροφικά για σένα ή για άλλους. 

Άλλωστε, αν είσαι ενήλικας, δεν είμαι ο δάσκαλός σου για να σου πω τι να κάνεις. Αν είσαι παιδί ή έφηβος, αγόρι ή κορίτσι, έχω κάποιο δικαίωμα να το κάνω, επειδή είμαι εκπαιδευτικός – αλλά αμφιβάλλω αν θα δεχτείς τις πιθανές υποδείξεις μου. Αμφιβάλλω εξάλλου ότι έχεις μάθει να δέχεσαι συμβουλές και υποδείξεις γενικώς, εκτός αν προέρχονται από εκείνους που θεωρείς φίλους σου, και μακάρι να είναι στ’ αλήθεια φίλοι σου.

Γι’ αυτό, δεν έχω την πρόθεση να σου πω τι να κάνεις. Έχω όμως την πρόθεση να σου ζητήσω (σαν χάρη προς εμένα, πες το, που μπήκα στον κόπο να σου γράψω τόσα) να μάθεις το δρόμο και να τον θυμάσαι, για να μπορείς να επιστρέψεις όταν το χρειαστείς.

Εγώ θα σε συμβούλευα να επιστρέψεις τώρα – όσο περνάει ο καιρός, τόσο και πιο αργά θα είναι και πιο δύσκολο θα γίνεται. Όμως, είπαμε, είσαι ελεύθερος. Ο Θεός, σύμφωνα με τους αγίους μας, έχει πλάσει τον άνθρωπο ελεύθερο (δεν υπάρχει «μοίρα», «πεπρωμένο» ή «κάρμα»), και αυτό είναι και μια βασική διαφορά μας από τα ζώα – ο άνθρωπος δεν είναι ζώο, αλλά (πνευματική) εικόνα του Θεού, κατά το χριστιανισμό.

Να μάθεις λοιπόν το δρόμο και να τον θυμάσαι, αυτή είναι η προτροπή μου. Και να ξέρεις πως η πόρτα του Πατέρα σου (του Θεού) και του αδελφού σου (του Χριστού), μια πόρτα προς την αληθινή ελευθερία, την αγάπη και τη χαρά (όχι χωρίς αγώνα!), είναι και θα είναι πάντα ανοιχτή.